برنامه‌ریزی منظر جهت احیای رودخانه‌های شهری؛ کاربست رویکرد اکولوژی منظر برای تدوین مدل مفهومی برنامه‌ریزی رودخانه‌های شهری (نمونه موردی: رود درکه)

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

1 پژوهشگر دکتری، گروه معماری منظر، دانشکدۀ معماری، دانشکدگان هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، ایران.

2 دکتری معماری منظر، دانشکدۀ معماری، دانشکدگان هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، ایران.

چکیده

رودخانه‌های هفتگانه در ساختار شهر تهران به‌عنوان مهم‌ترین مؤلفه‌های طبیعی شهر، به دلیل استفادۀ بیش از توان اکولوژیکی آن‌ها، موقعیت ضعیفی را در معادلات شهر تهران پیدا کرده ‌است. این امر، شهر را با چالش‌های متفاوتی در ابعاد مختلف همچون کاهش تعاملات اجتماعی، افزایش ناامنی و آلودگی‌های زیست‌محیطی روبه‌رو ‌کرده که خود بیانگر ناکارامدی روش‌های مدیریت تک‌بعدی است. از طرفی، بررسی تجارب گذشته نشان ‌می‌دهد شکاف عمیقی میان رویکردهای تئوری و راهکارهای عملیاتی در مدیریت رودخانه‌ها وجود دارد که امکان اثرگذاری روش‌های موجود را کاهش‌ می‌دهد. لذا اتخاذ روشی کل‌نگر برای برنامه‌ریزی محیط‌های طبیعی می‌تواند به‌طور همزمان در تئوری و عمل به حفظ و احیای اکوسیستم‌های طبیعی بپردازد و به چالش‌های اجتماعی توجه‌ داشته ‌باشد. این پژوهش با بررسی ابعاد آسیب‌شناسانۀ رود‌خانه‌ها و انطباق با نمونۀ رود درکه، از دریچۀ دانش اکولوژی منظر، افزون ‌بر ارائۀ راهکار برای برون‌رفت از وضع کنونی، به این پرسش پاسخ‌ می‌دهد که مدیریت و برنامه‌ریزی جهت احیای رودخانه‌های شهری، بر مبنای رویکرد اکولوژی منظر و از طریق ترکیب نگرش‌های نظری و عملی چگونه صورت‌ می‌پذیرد؟ در این راستا، این پژوهش ابتدا از طریق روش توصیفی- تحلیلی به ارائۀ یک مدل مفهومی پرداخته و با بسط آن به نمونۀ موردی رودخانۀ درکه به‌ کمک روش SWOT، این رودخانه را تحلیل کرده ‌است. مدل مفهومی مذکور با هدف اتصال دو حوزۀ نظری و عملی، اصولی ثانویه و سیاست‌گذاری‌هایی‌ در سه حوزۀ معنایی، کالبدی و کارکردی تبیین ‌کرده ‌است. یافته‌های این پژوهش حاکی از سیاست‌گذاری‌هایی نظیر حفاظت و احیای بستر رودکنار، احیا و توسعۀ زیستگاهی، سرزندگی محیط، بازتاب هویت فرهنگی- تاریخی و استقرار توسعه است. اصلی‌ترین راهبردها سه حوزۀ کارکردی، کالبدی و معنایی را شامل ‌می‌شود که در راستای احیای محیط طبیعی رودخانۀ درکه برمبنای مدل مفهومی پژوهش معرفی ‌شده ‌است و می‌تواند به‌عنوان الگویی جهت احیای دیگر رودهای شهری استفاده شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Application of Landscape Ecology to Develop a Conceptual Model for Planning Urban Rivers (Case Study: Darakeh River)

نویسندگان [English]

  • Delaram Sabokro 1
  • Parichehr Saboonchi 2
  • Morteza Hemmati 2
1 Ph.D. Student in Landscape Architecture, School of Architecture, College of Fine Arts, University of Tehran, Iran.
2 Ph.D. in Landscape Architecture, School of Architecture, College of Fine Arts, University of Tehran, Iran.
چکیده [English]

The excessive use of the ecological capacity of the seven rivers of Tehran, as the most important natural components of the city, has undermined their status in city calculations. This has caused different challenges of various dimensions, such as reduced social interactions, increased insecurity, environmental pollution, etc., which indicate the ineffectiveness of one-dimensional management strategies. On the other hand, a review of past experiences suggests a large gap between theoretical approaches and operational solutions in the management of rivers, which reduces the effectiveness of the existing techniques. Thus, it is imperative to adopt a holistic approach to natural environmental planning to simultaneously address the preservation and revival of the natural ecosystem theoretically and practically and consider social challenges. Using landscape ecology knowledge, this research conducts a pathological investigation of the river dimensions and compares them with the Darakeh River to provide guidelines to resolve the current situation. It also aims to answer the question: how are management and planning to revive the urban rivers performed using the landscape ecology approach through combining theoretical and practical attitudes? To this end, first, a descriptive-analytical method was used to develop a conceptual model, then the Darakeh River was analyzed using the SWOT method. The conceptual model links theoretical and practical approaches to three semantic, structural, and functional areas to describe secondary principles and policymaking. The findings of this study indicate policies such as conservation and restoration of the river basin, habitat regeneration and development, environmental vitality, the reflection of cultural-historical identity, development establishment, and the main strategies in three areas: functional, physical, and semantic, which have been introduced to revive the natural environment of the River Darake based on the conceptual model of research and can be used as a model for the restoration of other urban rivers. The conceptual model of the research has been introduced and can be used as a model for the revitalization of other urban rivers.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ecology
  • Landscape
  • Urban river planning
  • Horizontal and vertical perspectives
  • Theoretical and practical approaches

مراجع

احمدی، فریال؛ بمانیان، محمدرضا و انصاری، مجتبی. (1396). روش مرمت منظر مناظر طبیعی بر مبنای رویکرد اکولوژی منظر. باغ نظر، 14(56)، 5-16.
بمانیان، محمدرضا و احمدی، فریال. (1393). شاخص‌های طراحی منظر پایدار بر مبنای رویکرد اکولوژی منظر. کنفرانس ملی معماری و منظر شهری پایدار. مشهد: مهراز شهر.
بهرامی، فرشاد؛ آل‌هاشمی، آیدا و متدین، حشمت‌اله. (1398). رودخانه‌های شهری و تفکر تاب‌آوری در برابر آشوب سیل (برنامه‌ریزی تاب‌آور رودخانۀ کن). منظر، 11(47)، 60-73.
پورجعفر، محمدرضا؛ تقوائی، علی اکبر؛ آزاد فلاح، پرویز و صادقی، علیرضا. (1393). راهبردهای احیای ارزش‌های زیبایی‌شناسی محیطی رود درۀ دارآباد تهران. مدیریت شهری، 13(36)، 47-65.
تقوایی، سیدحسن. (1391). معماری منظر: درآمدی بر تعریف‌ها و مبانی نظری. تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
حاج غنی، مهدیه و احمدی، فریال. (1394). مروری بر ادبیات اکولوژی منظر. منظر، 7(32)،60-69.
حبیبی، امین. (1394). جایگاه اکولوژی منظر در پژوهش‌های نوین. منظر، 7(32)، 51-46.
صابونچی، پریچهر؛ ابرقویی، حمیده و متدین، حشمت‌اله. (1397). شبکه‌های سبز منظرین؛ نقش مفصل‌بندی در یکپارچگی فضاهای سبز در منظر شهرهای معاصر ایران. باغ نظر، 15(62)، 5-16.
مثنوی، محمدرضا؛ متدین، حشمت‌اله؛ صابونچی، پریچهر و همتی، مرتضی. (1400). تحلیل مفهوم منظر و رویکرد منظر از سطح نظری تا عرصۀ اجرایی: مرور ادبیات نظری. منظر، 13(57)، 22-37.
مخزومی، جلا. (1394) . اکولوژی، منظر و طراحی اکولوژیک. منظر، 7(32)، 52-59.
منصوری، سیدامیر. (1394). آیا «اکولوژی منظر» تعبیر درستی است؟. منظر، 7(32)، 100-103.
میرغلامی، مرتضی؛ مدقالچی، لیلا؛ شکیبا منش، امیر و قبادی، پریسا. (1395). احیاء رودخانه‌های شهری، بر اساس دو رویکرد طراحی شهری بیوفیلیک و حساس به آب. منظر، 8(36)، 20-27.
مهندسین مشاور بوم سازگان. (1386). طرح راهبردی ساختاری توسعه و عمران شهر تهران (طرح جامع تهران). تهران: وزارت راه و شهرسازی.
Cengiz, B. (2013). Urban River Landscapes. In M. Ozyavuz (Ed.). Advances in Landscape Architecture. Londen: IntechOpen, pp. 551-586.
Crow, T. R. (2004). Putting Multiple Use and Sustained Yield into a Landscape Context. In J. Liu & W. W. Taylor (Eds.). Integrating Landscape Ecology into Natural Resource Management. Cambridge: Cambridge University Press, pp. 349- 365.
Decker, D. J. & Chase, L. C. (1997). Human Dimensions of Living with Wildlife: A Management Challenge for the 21st Century. Wildlife Society Bulletin, 25(4), 788–795.
Espinosa, P., De Meulder, B. & Ollero, A. (2016). River Restoration and Rehabilitation as A New Urban Design Strategy: Learning to Re-see Urban Rivers. The International Journal of the Constructed Environment, 7(3), 57-73.
Everard, M. & Moggridge, H. L. (2012). Rediscovering the Value of Urban Rivers. Urban Ecosystems, 15(2), 293-314.
Farina, A. (1998). Principles and Methods in Landscape Ecology. London: Chapman and Hall Ltd.
Farina, A. (2006). Principles and Methods in Landscape Ecology: Towards a Science of the Landscape. V. 3. Dordrecht: Springer Dordrecht.
Findlay, S. J. & Taylor, M. P. (2006). Why Rehabilitate Urban River Systems?. Area, 38(3), 312-325.
Forman, R. T. T. (1995). Some General Principles of Landscape and Regional Ecology. Landscape Ecology, 10(3), 133-142.
Forman, R. T. T. & Godron, M. (1986). Landscape Ecology. New York :Wiley.
Lawrence, G. A., Ashley, K. I., Yonemitsu, N. & Ellis, J. R. (1995). Natural Dispersion in A Small Lake. Limnology and Oceanography, 40(8), 1519-1526.
Leitao, A. B. & Ahern, J. (2002). Applying Landscape Ecological Concepts and Metrics in Sustainable Landscape Planning. Landscape and Urban Planning, 59(2), 65-93.
Lovett, G. M., Turner, M. G., Jones, C. G. & Weathers, K. C. (2005). Ecosystem Function in Heterogeneous Landscapes. New York: Springer.
Makhzoumi, J. & Pungetti, G. (1999). Ecological Design and Planning: the Mediterranean Context. London: Routledge.
Makhzoumi, J. (2000). Landscape Ecology as A Foundation for Landscape Architecture: Application in Malta. Landscape and Urban Planning, 50(1-3), 167-177.
McDonnell, M. J., Pickett, S. T. A., Groffman, P., Bohlen, P., Pouyat, R. V., Zipperer, W. C. …, Medley, K. (1997). Ecosystem Processes Along an Urban-to-Rural Gradient. Urban Ecosystems, 1, 21–36.
Mosler, S. (2020). The Transformative Role of Rivers in the Evolution of Urban Landscapes: A Case Study from Urban Rivers of Chelmsford in Essex. Journal of Urban Design, 26(1), 95-116. 
Nassauer, J. I. & Opdam, P. (2008). Design in Science: Extending the Landscape Ecology Paradigm. Landscape Ecology, 23, 633–644.
Naveh, Z. & Lieberman, A. S. (1984). Landscape Ecology: Theory and Application. New York: Springer.
Naveh, Z. & Liebermann A. S. (1990). Landscape Ecology: Theory and Application. Berlin: Springer-verlag.
Naveh, Z. (1991). Some Remarks on Recent Developments in Landscape Ecology as A Transdisciplinary Ecological and Geographical Science. Landscape Ecology, 5, 65–73.
Naveh, Z. (2001). Ten Major Premises for a Holistic Conception of Multifunctional Landscapes. Landscape and Urban Planning, 57(3-4), 269-284.
Numata, M. (1992). A Study of Urban Ecosystems based on the Concepts of Landscape Ecology and Vegetation Dynamics. Natural History Research, 2(1), 1-14.
Selman, P. (2006). Planning at the Landscape Scale. New York: Routledge.
Smith, B., Clifford, N. J. & Mant, J. (2014). The Changing Nature of River Restoration. WIREs Water, 1(3), 249-261.
Troll, C. (1963). Qanat-Bewässerung in der Alten und Neuen Welt. Mitteilungen der Osterreichischen Geographischen Gesellschaft. 105, 313–330.
Troll, C. (1968). Landschaftsökologie. In R. Tüxen (ed.). Pflanzensoziologie und Landschaftsökologie: Berichte über das 7ten Internationale Symposium der Internationalen Verein für Vegetationskunde 1963. Den Haag: Junk.
Troll, C. (1971). Landscape Ecology (Genecology) and Biogeocenology– a Terminology Study. Geoforum, 8(71), 43–46.
Tuan, Y. F. (1974). Topophilia: A Study of Environmental Perception, Attitudes, and Values. New York: Columbia University Press.
von Humboldt, A. (1871). Ansichten der natur. Stuttgart: J. G. Cotta.
Woodley, S., Kay, J. & Francis, G. (Eds.). (1993). Ecological Integrity and the Management of Ecosystems. Ottawa: St Lucie Press.
Wu, J. & Hobbs, R. J. (eds.). (2007). Key Topics in Landscape Ecology. Cambridge: Cambridge University Press.
Wu, J. (2013). Key Concepts and Research Topics in Landscape Ecology Revisited: 30 Years After the Allerton Park Workshop. Landscape Ecology, 28, 1-11.
Zonneveld, I. S. (1989). The Land Unit – A Fundamental Concept in Landscape Ecology, and Its Applications. Landscape Ecology, 3, 67–86.
منظر
دوره 15، شماره 65
دی 1402
صفحه 62-71

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار